بارزترین مشخصه عصر حاضر، سرعت شگرف تغییرات محیطی و ابهام و پیچیدگی است. برخلاف گذشته که منابع مادی مهمترین مؤلفه توسعه، کسب قدرت و خلق ثروت بود، امروزه دانش به عنوان مهمترین منبع و مزیت رقابتی است و با ارزشترین دارایی سازمان‌ها به حساب میآید عصر حاضر، عصر دانایی و به‌کارگیری داراییهای فکری در مسیر رقابت و پیشرفت است. این دگرگونی و تغییر در منابع و مزیت‌های رقابتی، و جابجایی نسبت داراییهای محسوس و نامحسوس سازمان‌ها، لزوم ایجاد و توسعه سازوکارهایی به منظور حفاظت از داراییهای فکری را در هر سازمان تقویت میکند.
مالکیت فکری، به ابداعات و دستاوردهای ذهنی اشاره دارد که شامل اختراعات، آثار ادبی و هنری، نمادها، نام‌ها، تصاویر و طراحی‌های مورد استفاده در تجارت می‌گردد. داراییهای فکری، به دو دسته «مالکیت صنعتی»، متشکل از پتنت‌ها، نشانهای تجاری، طراحی‌های صنعتی و نشانهای جغرافیایی و «کپی‌رایت»، شامل آثار ادبی و هنری، مانند رمان، شعر و نمایشنامه، فیلم، موسیقی، انواع نقاشی، عکس، مجسمه‌سازی و طرح‌های معماری تقسیم می‌شود)برگرفته از WIPO).
حقوق مالکیت فکری به صاحبانش این امکان را می دهد که از نتایج و منافع کار خود منتفع شده و بهره برداری نمایند و مانع سوء استفاده دیگران شوند.
انواع مالکیت فکری:
- پتنت یا گواهی ثبت اختراع
اختراع نتيجه فكر فرد يا افراد است كه براي اولين بار فرآيند يا فرآورده‌اي خاص را ارائه مي‌كند و مشكلي را دريك حرفه، فن، فناوري، صنعت و مانند آنها حل مي‌نمايد. پتنت حق انحصاری برای بهره‌برداری از اختراع است که می‌تواند شامل محصول، فرآیند، یا راهکار فنی جدیدی باشد که مشکلی را مرتفع میکند. این حق انحصاری، به مدت محدود (معمولاً ۲۰ سال)، به مخترع یا صاحب‌امتیاز آن اعطا شده و بر اساس آن، می‌توان از ساخت، بهره‌برداری و فروش اختراع از سوی افراد و شرکت‌های دیگر، جلوگیری نمود. در ازای این حق انحصاری، مخترع یا صاحب‌امتیاز پتنت، ملزم به افشای کامل اختراع خود بوده، به‌نحوی که یک فرد ماهر در حوزه مرتبط با موضوع اختراع، بتواند آن را بازآفرینی کند.
2-علامت یا نشان تجاری
علامت تجاری نشانی است که قادر است کالاهای تولیدی یا خدمات ارائه شده توسط یک شخص/بنگاه را از کالاها یا خدمات سایر بنگاه‌ها با اشخاص متمایز نماید. یک علامت تجاری، نشانهای متمایز برای شناسایی محصولات و خدمات یک فرد یا شرکت خاص است. در واقع، به کمک علائم تجاری، کاربران می‌توانند محصولات مورد نظرشان را، از گونه‌های مشابه موجود در بازار، تشخیص دهند. یک نشان تجاری، می‌تواند شامل یک شکل، علامت، ترکیبی از حروف و حتی رنگ یا بویی خاص باشد.
3- طرح صنعتی
هرگونه ترکیب خطوط یا رنگها و هرگونه شکل سه‌بعدی با خطوط، رنگها و یا بدون آن، به‌گونه‌ای که ترکیب یا شکل یک فرآورده صنعتی یا محصولی از صنایع دستی را تغییر دهد، طرح صنعتی است. به عبارت دیگر طرح صنعتی به جنبه‌های زیبایی‌شناختی یک شیء اشاره داشته و مجموعه‌ای از ویژگی‌های سه‌بعدی (مانند شکل) و دو بعدی (مانند الگوها، خطوط و یا رنگها) را در بر می‌گیرد. طراحی صنعتی را می‌توان یکی از عوامل کلیدی برای جلب‌توجه مخاطب دانست که وی را ترغیب میکند تا یک محصول را نسبت به محصول دیگر ترجیح داده و از آن، استفاده بیشتری نماید.
4- نشان جغرافیایی
نشانه جغرافيائي نشانه‌اي است كه مبدأ كالائي را به قلمرو، منطقه يا ناحيه‌اي از كشور منتسب مي‌سازد، مشروط بر اين كه كيفيت و مرغوبيت، شهرت يا ساير خصوصيات كالا اساساً قابل انتساب به مبدأ جغرافيائي آن باشد. به‌طور معمول، یک نشانه جغرافیایی، از نام محل و مبدأ محصول تشکیل شده است. به عنوان مثال، می‌توان به انواع محصولات کشاورزی مانند روغن زیتون توسکانی (منطقه‌ای در ایتالیا)، پسته رفسنجان اشاره نمود که آب‌وهوا و یا خاک یک منطقه خاص، موجب ایجاد ویژگی‌های کیفی منحصربه‌فردی در آن محصولات شده است.
5- کپی رایت
، با هدف حفاظت از آثار ادبی و هنری، اعم از انواع کتاب، فیلم و موسیقی، تابلوهای نقاشی و ... توسعه یافته است. این نوع از داراییهای فکری، برای برخورداری از حقوق مرتبط و حفاظت از آنها، نیازی به ثبت ندارند.
مؤلفان مصنفان و هنرمندان را "پدیدآورنده" اطلاق می کنند و به آنچه از راه دانش یا هنر و یا ابتکار آنان پدید می آید، بدون در نظر گرفتن طریقه یا روشی که در بیان و یا ظهور و یا ایجاد آن به کار رفته " اثر" اطلاق می شود. حقوق پدیدآورنده شامل حق انحصاری نشر و پخش و عرضه و اجرای اثر و حق بهره برداری مادی و معنوی از نام و اثر او است.
6-اسرار تجاری
یک فرمول، فرآیند، طراحی، ابزار و یا حتی الگوی جمع‌آوری داده‌های اطلاعاتی است که در مقایسه با رقبا، می‌تواند یک مزیت رقابتی برای کسب‌وکار به دنبال داشته باشد. شرکت یا بنگاه اقتصادی، از این راز تجاری محافظت نموده و اجازه نمی‌دهد تا مشتریان و رقبا به آن دست یابند. از مزایای این نوع از مالکیت فکری در مقایسه با گونه‌هایی مانند پتنت، می‌توان به عدم محدودیت‌های زمانی مرتبط با آنها اشاره نمود. البته باید توجه داشت که هیچ‌گونه حمایت و حفاظت رسمی و قانونی از اسرار تجاری وجود نداشته و ریسک بالای افشای اطلاعات، بر عهده خود کسب‌وکار خواهد بود. یکی از بهترین مثال‌ها برای اسرار تجاری، فرمولاسیون تولید کوکاکولا است که همچون یک راز تجاری بسیار ارزشمند، برای سال‌های متمادی از سوی دارندگان آن حفاظت شده است.
برگرفته از: سایت کانون پتنت ایران و مرکز مالکیت معنوی.